نقد و بررسی ساختار و درونمایۀ داستان­‌ها و اشعار مجلات رشد نوآموز ـــ رامینه رستم­زاد

نقد و بررسی ساختار و درونمایۀ داستان­‌ها و اشعار مجلات رشد نوآموز

رامینه رستم­زاد

کارشناس‌ارشد زبان و ادبیات فارسی

raminarostamzad@gmail.com

دانشگاه الزهرا (س)

(این متن در فصلنامه تخصصی ادبیات داستانی و شعر معاصر “داستان شیراز” – سال دوم– شماره هشتم– تابستان 1398– منتشر شده است.)

چکیده

نوشتن و سرودن برای کودکان به‌خاطر ذهن پاک و مشتاق و تشنۀ آن­ها هم شیرین است و هم مسئولیت بزرگی بر دوش نویسندگان و شاعران کودک می­گذارد. دوران کودکی دوران یادگیری است. با توجه به اینکه نیمی از تربیت کودک را مدرسه و آموزش‌وپرورش بر عهده می گیرد، لذا مسئولان تربیتی باید به تربیت کودک از تمامی جنبه­‌ها دقت‌نظر داشته باشند. مجلات رشد نوآموز زیر نظر وزارت آموزش‌وپرورش، در هر سال تحصیلی منتشر می­شود و به‌صورت ماهنامه در اختیار دانش­آموزان قرار می گیرد. چون والدین ممکن است با معیارهای کتاب داستان خوب برای کودکان آشنایی نداشته باشند، لذا می­توان به ماهنامه­های رشد نوآموز به‌عنوان مجله­ای که آموزش‌وپرورش خود آن را منتشر و تأیید می­کند،  مهر اعتبار نهاد. در این مقاله کوشش می­‌شود که به معرفی و بررسی درونمایه و ساختار داستان­ ها و اشعار این مجلات در دو سال تحصیل (95 تا 96) و (96 تا 97 ) پرداخته شود تا میزان موفقیت آموزش‌وپرورش به‌عنوان مهم‌ترین ساختار تربیت ارزیابی گردد.

کلیدواژه­ ها: مجلات رشد نوآموز، آموزش‌وپرورش، کودک، درونمایه، ساختار

مقدمه 

مجلات رشد نوآموز زیر نظر وزارت آموزش‌وپرورش، سازمان پژوهش و برنامه­ریزی آموزشی، برای دانش­آموزان پایه­ی دوم و سوم ابتدایی «گروه ج» و با هدف توسعه فرهنگ مطالعه و افزایش دانش و توسعۀ نگرش در دانش­آموزان منتشر می­شود. این مجله که در آغاز با عنوان پیک نوآموز از مهرماه (هزار سیصد شصت چهار) آغاز شد؛ بعد از انقلاب اسلامی در مهرماه (هزار سیصد شصت یک) با نام رشد نوآموز به انتشار خود ادامه داد. (پایگاه اینترنتی مجلات رشد نوآموز، 1397) هدف از انتشار این مجلات در کنار کتاب­های درسی، به‌دست آوردن مهارت­های زندگی، تقویت هویت دینی و ملی، بهبود فرهنگ رفتاری، تقویت همبستگی اجتماعی، کاهش بحران­های روحی و پرورش خلاقیت ذهنی و هنری است. (همان) آموزش‌وپرورش به‌عنوان مهم­ترین ساختار تربیت نیمی از وظیفۀ مهم تربیت کودک را در کنار خانواده به عهده دارد. لذا معرفی درونمایۀ داستان­ها و اشعار این مجلات، می­تواند انحراف­ها و یا نقاط قوت این مجلات را به طور سنجیده­تری بشناساند.

پیشینه تحقیق: از مهم­ترین کارهایی که در رابطه با مجلات حوزۀ کودکان صورت گرفته است می­توان به موارد زیر اشاره کرد: «بررسی لحاظ شدن مؤلفه­‌های تربیت دینی در مجلات رشد کودک» (حافظی،1396:) یا «مقایسۀ محتوای کتاب­های درسی دورۀ ابتدایی با مجله­های فارسی کودکان در میزان پرداخت به نماد­های ایرانی» (برادر،1390:) گزارش­های بررسی نشریات کودک و نوجوان نیز مربوط به دهۀ هفتاد و هشتاد است. در رابطه با ساختار و درونمایۀ این مجلات پژوهش مستقلی تابه‌حال صورت نگرفته است.

روش پژوهش:  با توجه به اینکه ساختار کتاب­های درسی تغییر می­کند و نظام آموزش‌وپرورش طبق سند تحول بنیادین و ارزش­های این سند محتوای کتاب­های درسی و همچنین مجلات رشد را تنظیم می­نماید، لذا نیاز به بررسی محتوای این مجلات در هر سال تحصیلی احساس می­شود. در این مقاله تعداد هیجده جلد از این مجلات که از مهرماه (هزار سیصد نود پنج)  تا تابستان (هزار سیصد نود هفت) منتشر شده­اند، مورد بررسی ساختاری قرار می­گیرند و درونمایۀ داستان­ها و اشعار این مجلات معرفی می­گردد.

درونمایۀ داستان­ ها و اشعار کودکان به پانزده درونمایه تقسیم می­شود و هر موضوعی را که نویسنده برای داستان خود انتخاب می­کند، در این پانزده درونمایه پروریده می­شود. (محمدی، 230:1378) نویسندگان و شاعران مجلات رشد تنها به ده درونمایه از این انواع پرداخته­اند. درونمایه­­های دینی، اساطیری، علمی، سرگرمی و تخلیۀ فشار روانی، سنت­ها و آداب قومی، اجتماعی، اخلاقی «تربیتی»، عاشقانه، زندگی­نامه­ای و درونمایۀ فلسفی و عرفانی از مهم­ترین ساختارهایی است که در داستان­ها و شعرهای این مجله وجود دارد. درونمایۀ هر داستان اندیشۀ نهفته­ای است که پیرنگ، شخصیت­ها و صحنه­پردازی را به هم پیوند می­زند و به کلیتی معنادار تبدیل می­کند. (نورتون، 116:1382) با توجه به اینکه مجلات رشد نوآموز برای دانش­آموزان پایۀ دوم و سوم ابتدایی «گروه ج» منتشر می­شوند؛ لذا توجه به خصوصیات رشدی این گروه سنی اهمیت ویژه­ای دارد. در این سن کودک زمان معینی را برای مطالعه برمی­گزیند. تفاوت سلیقۀ بین پسر و دختر در این مرحله آشکار می­شود؛ لذا به کتاب­های فراوان و متنوع نیاز است تا جوابگوی درخواست­های زیاد باشد (حجازی، 77:1379) مجلات رشد نوآموز با توجه به اینکه دختران پایۀ سوم ابتدایی در نه سالگی به سن تکلیف می­رسند، از لحاظ محتوا و ساختار داستان­ها و اشعار، تفاوتی بین پسران و دختران نمی­گذارد و از لحاظ کلی تنها خصوصیات این دورۀ سنی را لحاظ کرده است. درونمایه Theme فکر نهفته در ساختار داستانی است. موضوع داستان، عام و محدود است. یک موضوع را می­توان به هزار شکل تفسیر و تبیین کرد اما آنچه این موضوع­های مکرر را شنیدنی و تازه جلوه می­دهد، درونمایه است. (محمدی، 230:1378) از طریق درونمایه است که موضوعات خود را به ما مشخص­تر می­شناسانند؛ لذا با طبقه­بندی موضوعات مجلۀ رشد نوآموز می­توان محتوای ساختار آن­ها را بررسی کرد و به سنجش ارزنده‌تری نسبت به آن­ها رسید. محتوا و ساختار مجلات رشد به  ده درونمایۀ اصلی تقسیم می­شوند:

1. ساختار با درونمایه دینی:

هنگامی درونمایۀ ساختاری را دینی می­نامیم که این ساختار از چند جنبه متأثر از دین و مذهب باشد. تمام داستان­های مربوط به پیامبران، امامان معصوم، رهبران دینی، جشن­های دینی و مذهبی در این ساختار جای می­گیرند. (محمدی،233:1378) اسلام و آموزه­های آن می­تواند به‌عنوان بهترین منبع برای آموزش کودک و روش­های تربیت باشد. در مجلات رشد نوآموز صفحات مختلفی برای آشنایی کودکان با قرآن، نماز، زندگی معصومین، داستان­های پیامبران و حتی احترام به ادیان دیگر اختصاص داده شده است. در صفحۀ اول این مجله، سردبیر با ارائۀ مطلبی به آفرینش هستی و عظمت پروردگار می­پردازد و با ترجمه­ای از یک آیۀ قرآن مطلب را به پایان می­رساند. ترجمۀ قرآن کریم برای کودکان از مباحث حساس و مهم است. در این صفحه به بعضی از این ترجمه­ها به‌صرف اینکه روی جلد آن قید «رشد نوآموز» آمده است، نمی­توان ترجمه­­ای مناسب برای این گروه این سنی دانست. گزینش و انتخاب از آیات قرآن و ترجمۀ آن برای این مقطع سنی امری مهم است. از همه مهم­تر، تقریباً همۀ آنچه در سال­های اخیر به اسم ترجمۀ قرآن برای کودکان و نوجوانان در کشور ما منتشر شده است، به احتمال قریب به یقین ترجمه نیست؛ بلکه بازنویسی­ای از ترجمه­های موجود قرآن، به زبانی اندک ساده­تر است. (سرشار،1388: 118) برای مثال کودکان درک درستی از این ترجمه نخواهند داشت: «خداوند زمین را گسترش داد». (رشد نوآموز، دی 1395: 1) یا ترجمۀ «برای شما در آن زیبایی است هنگامی که گلۀ گوسفندان را به چرا می­برند» (رشد نوآموز، فروردین 1396: 1) ترجمۀ تحت­اللفظی و ناقصی است. ترجمۀ قرآن با آن همه نکات معنوی و ظرایف زبانی برای کودکان نیاز به تسلط بیشتری دارد. در مورد داستان­هایی از زندگی امامان معصوم که در صفحه­ای با عنوان «دوستان خدا» به آن پرداخته می­شود، کاری خلاقانه در زمینۀ داستان و تصویرسازی به چشم نمی­خورد و اگر هم باشد قابل‌توجه نیست. این را دیگر همه می­دانند که اهمیت نقاشی کتاب­های کودکانِ برخی محدوده­های سنی به هیچ­وجه کمتر از متن آن­ها نیست، و در مواردی خاص حتی بیش و بیش­تر از آن است. (ابراهیمی، 83:1396) داستان­های با درونمایۀ دینی باید بتواند بخش جذاب و قابل‌توجه این مجلات گردد. پس در نوشتن داستان­های تاریخی راجع به این بزرگان، آنجا که تاریخ ساکت است، با رعایت اینکه هتک حرمت آنان نشود، استفاده از درصدی از تخیل، بدون اشکال است. نویسنده و تصویرگر می­تواند در پرداختن به آن­ها، به مقدار قابل‌توجهی تخیل خود را آزاد بگذارد و به‌کار گیرد. (سرشار، 184:1388). در این شعر شاعر با دادن نوعی جان­بخشی به میوۀ سیب، جهان­بینی یک مسلمان و اعتقادات او را نشان می­دهد: « به سیب گفتم   سلام خانم   پیامتان چیست  برای مردم  سکوت کرد    نگفت چیزی به برگ خود داد  تکان ریزی   خدای من، سیب  چه­قدر ناز است   به من نمی­گفت   سر نماز است» (رشد نوآموز، بهمن 1395: 8)

در صفحه­ای به سیره و زندگی امامان معصوم  و پیامبران الهی می­پردازد: « امام سجاد (ع) هر شب تا دیروقت بیدار بود تا به فقیران شهر کمک کند. او برای آن­ها غذا و میوه می­برد.»
(رشد نوآموز، آبان 1395: 25)

و در ستونی بهشت و اهل بهشت را معرفی می­کند. کودکان بهشت را باغی پر از نعمت­های زیاد می­دانند که آزاد هستند هر قدر که دل‌شان خواست با دوستان خود با انواع اسباب­بازی که آنجا هست بازی کنند. (عزب­دفتری، 100:1384) در این ستون نه تنها نامی از جهنم برده نمی­شود، بلکه با نشان دادن یک دنیای آرمانی و برشمردن صفات اهل بهشت برای این گروه سنی، کودک را در جهت اعتقاد به باورها تربیت می­کند: «راستش را بخواهی، خداوند بهشت را قبلاً آفریده است. بهشت همین الان هم وجود دارد. (رشد نوآموز، مهر 1396: 13) «آیا در بهشت کسی دوستش را مسخره می­کند و دل او را می­شکند؟» (رشد نوآموز، اردیبهشت 1397: 13)

در کنار دین اسلام به معرفی پیروان ادیان دیگر و همچنین لزوم احترام به آن­ها می­پردازد. در این داستان فردی که آتش را می­پرستد، به در خانۀ مسلمانی می­رود و از او تقاضای غذا می­کند: «صاحب­خانه از خانه بیرون دوید و به مهمانش رسید. او را به خانه آورد. برایش سفره پهن کرد. ماه تابید و سفره­اش را روشن کرد.» (رشد نوآموز، بهمن 1396: 13)

2. ساختار با درونمایه اساطیری:

مبحث اسطوره یکی از مباحث مهم و ریشه­ای در ادبیات کودک است. چرا که تفکر اسطوره ای مربوط به دوران کودکی انسان است. چون انسان طبیعت را درک نمی کرد، آن را مانند خود می­پنداشت و حوادث طبیعی مثبت و منفی را در ذهن خود جانداری سودمند و مضر تخیل می کرد. پس آیا هر چیزی می­تواند اسطوره باشد؟ بله. زیرا جهان بی­اندازه
الهام­بخش است. (سلاجقه، 254:1385) مقولۀ پیوند با ذهنیت اسطوره­ای را در شعر کودک و نوجوان در چهار محور می­توان بررسی کرد که در بسیاری از موارد به هم نزدیک­اند و گاهی مرزهای آن­ها به هم می پیوندد: (همان، 262)

الف: آنیمیسم «جاندار انگاری»، ب: تشخیص «شخصیت بخشی»، ج: هم‌ذات‌پنداری، د: عکس­العمل حسی طبیعت.

آنیمیسم: منظور از آنیمیسم، پیوند قوی ذهنیت اسطوره­ای با دورۀ اسطوره و برقراری ارتباط با اجزاء و عناصر طبیعت است که زنده پنداشته شده­اند. در آنیمیسم، صفات و حالات انسانی و جاندار اشیاء و پدیده­ها بیان می­شود. (همان، 263) شاعر در این شعر دماسنج را فی نفسه جاندار پنداشته و به آن صفت­های انسانی داده است. صفت مراقب بودن و تقسیم کردن کار برای دماسنج نوعی شعور ذاتی را در آن ممکن کرده است: «من که یک تکه چوب خط­خطی­ام  می­نشینم کنارگلدان­ها   کار من بینشان دماسنجی است  ربط دارد به‌کار گلدان­ها  من که باشم هوای گلخانه  همۀ سال می­شود تنظیم  باغبان هم مراقب گل­هاست کارها بین ما شده تقسیم» (رشد نوآموز، دی 1395: 9)

تشخیص: در این مباحث اسناد مجازی در برابر اسناد حقیقی مطرح شده است. در اسناد مجازی اصل بر این است که فعل به فاعل غیرحقیقی نسبت داده می­شود. بسامد اسناد مجازی یا استعارۀ مکنیه در حوزۀ ادبیات کودک بسیار بالاست. چرا که در لحظۀ آفرینش شعر در محور مجاز و تخیل، ناخودآگاهی، تسلط بیشتری دارد و در نتیجه ذهن با پیشینۀ اسطوره­ای خویش در پیوند است. (سلاجقه: 265:1385) در این شعر با اصل اسناد مجازی و نسبت دادن فعل«سوت بازی کردن» به فاعل غیر حقیقی «باد» کلام دارای تخیل و ژرف­ساختی تشبیهی شده است: «باد بازیگوش، بعد از ظهر  در خیابان سوت­بازی کرد   بچۀ او روی بند رخت  با بلوزم فوت­بازی کرد   فوت­های او بلوزم را   نرم و آهسته تکان می­داد  شال مادر به کت بابا   بازی او را نشان می­داد».

(رشد نوآموز، بهمن 1396: 7)

هم‌ذات‌پنداری: هم‌ذات‌پنداری نوعی دیگر از آنیمیسم یا شخصیت­بخشی است که در نتیجۀ آن نه تنها اشیاء و پدیده­ها جاندار انگاشته می­شوند بلکه نوعی هم‌ذات­پنداری یا همدلی بین حالات، صفات و رفتار و احساس آن­ها با راوی ایجاد می­شود. (سلاجقه، 267:1385) در این شعر نوعی همدلی بین کودک و میوه­ شکل گرفته که نشانگر ارتباط حسی او با اجزاء طبیعت است: «طفلک هلویی بود  نازک­دل و کوچک   لپ­های نرمی داشت  با چندتایی لک   وا رفته بود از شرم  در گوشۀ سینی  روی دلش چیزی   می­کرد سنگینی   حس کردم آن سایه  از سوی مهمان­هاست   حس هلو هم از   بی­مهری آن­هاست   چون صورتش لک داشت   او را نمی­خوردند   تا پیش­دستی هم  او را نمی­بردند» (رشد نوآموز، آبان 1395: 9)

عکس­العمل حسی طبیعت: گاهی در ادعای شاعرانه، طبیعت و عناصر آن در جهت هم‌دردی و همدلی با انسان،
عکس­العمل­های عاطفی از خود نشان می­دهند و طبیعت بر آن است تا با عواطف انسان شریک شود. (سلاجقه، 269:1385) در این شعر عکس­العمل حسی ماه در برابر کودک، مراقبت از اوست: «ممنونم از باد  چون ابرها را   تا باغ هل داد   با چِک چِک ابر   یک بوتۀ خشک  خندید و گل داد».

(رشد نوآموز، اردیبهشت 97: 7)

نوع دیگری از درونمایه­های اساطیری در مجلات رشد نوآموز به آن دسته از داستان­هایی تعلق می­گیرد که شخصیت داستان را یک غول بازی می­کند. در این داستان­ها که با عوامل غیرطبیعی و عجیب عجین شده­اند، یادآور این است که چون بشر همیشه در اندیشۀ آنچه در اطرافش می­گذشته بوده و علت بعضی پدیده­ها را درک نمی­کرده، دست به دامن تخیلات عجیب شده است. به همین ترتیب افسانه­های بسیاری برای خود می­ساخت. نمونۀ این مورد داستان «غول هاپیشو» است. غول هاپیشو در این داستان عامل بهمن، گردباد و توفان است: «غول هاپیشو دم خانه را جارو می زد که عطسه­اش گرفت. صورتش را طرف کوه گرفت. یک­هو چندتا سنگ گنده از کوه کنده شدند. از روستای پایین کوه صدای جیغ و داد آمد …. روز بعد غول هاپیشو عطسه­اش گرفت. این بار رویش را کرد به طرف جنگل.گردباد تندی توی جنگل پیچید. درخت­ها داشتند می­افتادند روی آدم­ها… روز بعد که عطسه­اش گرفت، رویش را به طرف دریا کرد. دریا توفانی شد و….»
(رشد نوآموز، آبان 1396: 4) یا داستان «کوهی که می­خواست برود» به زلزله اشاره می­کند: «کوه گفت: من باید از اینجا بروم و تکان شدیدی به خودش داد. دار و درخت­ها، جک و جانورها، در و دشت هم تکان خوردند و جیغ‌وویغ کردند.» (رشد نوآموز، دی 1395: 20)

3. ساختار با درونمایه علمی:

یکی از جدیدترین و بااهمیت­ترین درونمایه­ها درگونه­های نو ادبیات داستانی کودکان، درونمایه علمی است. داستان با درونمایه علمی به کودک درباره شناخت علمی آگاهی می­دهد. (محمدی، 236:1378). مجلات رشد نوآموز با کتاب درسی علوم هماهنگ است. آزمایش‌های مختلفی در هر مجله وجود دارد که دانش­آموزان پا به پای کتاب درسی آن را انجام
می­دهند. صفحه­­ای به معرفی جانوران ایران می­پردازد و
دانش­آموزان را با گونه­های مختلف جانوری آشنا می­کند. در صفحۀ دیگری با عنوان « بعد تَرتَرش» داستان تصویری وجود دارد که مرحله‌به‌مرحله به اختراعات و اکتشافات بشر از آغاز تا به امروز می­پردازد. مثلاً اختراع لامپ با عنوان «روشنایی تَرتَرش» و روبات با عنوان «روبات تَرتَرش« نوشته شده­اند. معنای واژۀ «تَرتَرش» در سایر ترکیباتی مثل مسواک تَرتَرش، قفل تَرتَرش، خانه تَرتَرش و… در کل برای دانش­آموز نامفهوم باقی‌می­ماند. صفحۀ دیگری با عنوان «ببین و بساز» وجود دارد که دانش­آموز در آن با دستوراتی که ارائه می­شود، یک وسیلۀ جدید می­سازد. این­گونه داستان­ها قدرت مشاهدۀ کودک در طبیعت را بالا می­برد و به کنجکاوی علمی او پاسخ می‌دهد. مجلات رشد به‌خوبی توانسته نگرش و دید علمی را در کودکان بالا ببرد و حتی می­توان گفت مهم­ترین هدف انتشار این مجلات ترویج علم است. حدود دو سوم از مطالب این مجله به مسائل علمی و معرفی آن­ها می­پردازد و بیشتر مطالب، ساختاری با درونمایۀ علمی دارند. در کنار صفحاتی که جداگانه به مسئلۀ علم و تکنولوژی می­پردازند، حتی در شعر­های این مجله هم محتوای علمی گنجانده شده است: «آن دکتر گلکار   شغل عجیبی داشت   سلول گل­ها را   در شیشه­ها می­کاشت   با چشم میکروسکوپ  یک ریشه را می­دید  سلولی از آن را   با انبری می­چید   می­گفت این سلول   یک بستۀ ریز است   اما در آن باغی   اسرارآمیز است   می­گفت من با علم   جادوگری کرد   از ذره­ای کوچک   باغی درآوردم.» (رشد نوآموز، دی 1395: 8) و همین­طور داستان ریاضی شیرین: «اگر از معلم بپرسید: چقدر دوستتان دارد، جواب
می­دهد: صد ضرب در صد دوستتان دارم.».

(رشد نوآموز، بهمن1396: 14)

4. ساختار با درونمایۀ سرگرمی و تخلیۀ فشار روانی:

ساختار با درونمایۀ سرگرمی و تخلیۀ فشار روانی که چهارمین درونمایۀ داستان­های مجلات رشد است، را می­توان ادامۀ ساختار با درونمایۀ علمی دانست. قسمت سرگرمی مجلات رشد با ارائۀ بازی­های ریاضی و جدول و چیستان، روحیۀ جستجوگری را در کودکان بالا می­برد. وظیفۀ اصلی این درونمایه ارائۀ دنیایی لطیف، شاد، خنده­آور و سبک برای کودکان است؛ تا برای مدتی از فشار بار هستی که جسم و روان لطیف آن­ها را آزرده می­کند، رهایی یابند. (محمدی،1378: 242) اما قسمت جدول این مجله مربوط به پیدا کردن واژگان فارسی و تا حدودی علوم است و باقی بازی­ها و سرگرمی­ها مربوط به درس ریاضی است:

چیستان: «یه شیشه که پشتش، هیچی دیده نمی­شه، عکس منو نشون می­ده همیشه» که جواب آینه است. (رشد نوآموز، دی 1395: 31) ریاضی: «ده تا درخت داریم، چه­طور می­توانی
آن­ها را در پنج ردیف چهارتایی بکاری؟» (رشد نوآموز، آذر 1395: 31) در صفحۀ دیگری از این مجله که می­توان آن را جزو درونمایۀ سرگرمی جای داد، با عنوان «نمایش» از
دانش­آموزان می­خواهد ضمن خواندن نمایش­نامه آن را بازی کنند. در این قسمت دانش­آموزان با صحنه و شخصیت نیز آشنا می­شوند. بازی دراماتیک امروزه در جامعه­های پیشرفته، جزو برنامۀ مدرسه شده است؛ زیرا به این اصل روان­شناسی متوجه شده­اند که کودک وقتی داستانی را می­خواند، علاقه­مند است خود را با خصایص قهرمان­های آن داستان دراماتیک خلاق همانند و یکی نماید. مسئولیت بزرگی که مدرسه به عهده دارد این است که کودکان کم‌رو، ضعیف عاطفه و عاجز از تخیل خلاق را در این نوع بازی­ها شرکت دهد. (شعاری نژاد، 129:1370) در پشت جلد مجله هم یک بازی قرار داده شده است که با قوانین ریاضی و علوم جلو می رود. در صفحه­ای که با عنوان «لطیفه» در مجله گنجانده شده است، لطیفه­هایی آورده می­شود که بیشتر جنبۀ شوخی دارد و داعیۀ اصلاح اجتماع را در سر ندارد. این بخش از مجله می­تواند یکی از زنده­ترین و مهم­ترین قسمت­های مجله باشد. داستان­های فکاهی خوب به کودکان یاد می­دهد که از خفیف کردن و زجر دادن و مسخره کردن دیگران لذت نبرند و به آن­ها نخندند؛ بلکه خندۀ آن­ها بیشتر به موقعیت­ها و حوادثی باشد که
خنده­دار است. (حجازی، 141:1379) در این قسمت باز لطیفه­هایی که محتوای علمی دارند، به چشم می­خورد: «معلم: خب، بچه­ها یک مایع نام ببرید که غیر قابل یخ زدن باشد. شاگرد: آقا اجازه! آب جوش.» (رشد نوآموز، دی 1395: 19) دانستنی­های علمی هنگامی به کودک بیشترین فایده را
می­رساند که پیش از هر چیز به گسترش بینش علمی کودک و تشویق او به اکتشاف در قلمرو بی­کران جهان کمک کند. (پولادی، 253:1384)

5. ساختار با درونمایه سنت­ها و آداب قومی:

این داستان‌ها تلاش می­کنند تا کودک را با سنت­ها و آداب قومی خود آشنا کنند. این­گونه داستان­ها همچنین دربارۀ سرزمین­ها و مردم مختلف صحبت می­کنند. آداب‌ورسوم ملل را معرفی می­کنند و مسائل اجتماعی را چنان‌که هست از دیدی عینی و تا حد امکان بی­طرف مورد بحث قرار می­دهند. (حجازی، 165:1379). این شعر که در مورد جشن باستانی ایرانیان است، تلاش می­کند کودک را با سنت­ها و آداب قومی آشنا کند:

عید نوروز: «مامان اتاقمان را   امروز کرد جارو/ پشتی و مبل­ها را  هی کرده جابه­جا او   او در حیاط خانه   قالیچه را تکان داد  گرد و غبار آن را  تحویل آسمان داد   نزدیک ظهر، خسته  یکجا نشست و خندید   آهسته گفت: فردا   می­آید از سفر، عید» (رشد نوآموز، اسفند 1396: 7) و در داستان زیر به کودک می­آموزد که هر قوم و ملتی برای خود جشن­ها و آداب خاصی دارد. باید توجه داشت که این ساختار، نمادها، نشانه­ها و موتیف­هایی دارد که تفسیر جهانی ندارند.

(سلاجقه، 200:1385)

شب یلدا: «شب یلدا همۀ فامیل دور هم جمع می­شوند. این آدم­ها هنوز شکلات را بیشتر از هر خوراکی دیگری دوست دارند.» (رشد نوآموز، آذر 1395: 2)

روز معلم: در داستان زیر، روز معلم را به‌عنوان یک روز ملی در تقویم ارج می­نهد و در آن تلاش معلم را برای تربیت یادآوری می­کند. این قسمت را می­توان در ساختار با درونمایۀ عاشقانه نیز جای داد:  «امروز، روز جشن است   برپا، معلم آمد   سوسن، بنفشه، نرگس  گل­ها معلم آمد  هر روز زنگ اول  یک درس ماندگار است   درسی برای گل­ها  دربارۀ بهار است   بر تخته می­نویسیم  ما عاشق بهاریم   آموزگار خود را  بسیار دوست داریم» (رشد نوآموز، اردیبهشت 1397: 6)

محرم: سوگواری بخشی از جلوه­های عاطفه در شعر کودک است. داستان عاشورا را هم می­توان در قسمت ساختار با درونمایه تراژدی و حماسۀ دینی جای داد و هم می­توان از آن به‌عنوان درونمایه­ای که به سنت­ها و آداب قومی می­پردازد، یاد کرد: «یک کاسۀ سبز پر از قند باید بگیرم توی دستم وقت پذیرایی و چایی  مسئول پخش قند هستم  باید که شب­های محرم در تکیه باشم رأس ساعت حس می­کنم امسال من هم   عضوی مهمم توی هیئت» (رشد نوآموز، مهر 1395: 9)

6. ساختار با درونمایه اجتماعی:

 یکی از بهترین قسمت­های مجلۀ رشد نوآموز داستان­هایی است که ساختاری اجتماعی دارند. در این­گونه داستان­ها پدیده­های مثبت و منفی که یک اجتماع با آن درگیر است، مطرح می­شود. (محمدی، 237:1378). نقش این­گونه
داستان­ها در جلوگیری از آزار جنسی کودکان بسیار تاثیرگذار است. اما بیان این­گونه داستان­ها سابقه ی چندانی در ایران ندارد. بیان کردن مسائل تجاوز و تعرض جنسی در مجلات رشد نوآموز بسیار مبارک است. چرا که آموزش‌وپرورش خودش پیش‌گام و آغازکنندۀ این‌گونه داستان­ها شده است. اگر زمانی گفته می­شد سیستم آموزشی ما به روز نیست؛ امروز دیگر نمی­توان گفت بیان مسائل تعرض جنسی که کودکان را نیز درگیر کرده است، تابو است. محمدرضا شمس، نویسنده و مترجم حوزۀ کودک، در گفت­وگو با ایسنا می­گوید: «این کار کارشناسی می­خواهد. به‌عنوان نویسنده می­توانم کتابی در این زمینه بنویسم اما با خط قرمز روبه­رو خواهد شد. زیرا مسیر بیان این مسائل را بلد نیستم. بلد نیستم به بچه­ها بگویم که اجازه ندهند کسی به بدن‌شان دست بزند. یا بدن تو حریم شخصی توست. باید راهش را پیدا کنم.» (شمس، 1397) در مجلات رشد سال تحصیلی (95 تا 96) صفحاتی با عنوان «بهتر است بدانیم» گنجانده شده است که آشنایی با بدن و راه­های جلوگیری از تعرض جنسی را به دانش­آموزان آموزش می­دهد؛ اما متاسفانه بیان این مسائل در سال تحصیلی (96 تا 97) متوقف شد و این صفحه نیز حذف گردید. ساختار این­گونه داستان‌ها به‌قدری نرم و لطیف بود که هیچ­گونه وحشت و ترسی را در سنین کودکی ایجاد نمی­کرد؛ اما تاثیرگذار بود. به نظر می‌رسد با آن‌که منتقدان نسبت به ادبیات تعلیم­مدار رو ترش می­کنند، کودکان داستان­هایی را که به روشنی به آن­ها درس می­دهند، دوست دارند. (نورتون، 126:1382). گروه‌های گوناگون می­توانند به این پرسش که داستان­های واقع­گرا باید تا چه اندازه واقع­گرا باشند، پاسخ­های گوناگون بدهند. از نظر تاریخی، مدرسه­ها همواره تحت فشار سانسور بوده­اند؛ چرا که همیشه گروه­های گوناگون تلاش کرده­اند ارزش­های موردنظر خود را بر آن­ها تحمیل کنند. آموزگاران باید از مسائل جامعۀ خود، از مقوله­های بحث برانگیز و از ارزش کتاب­های بحث­انگیزی که می­خواهند در خواندن آن­ها با کودکان سهیم شوند، باخبر باشند. (نورتون، 397:1382) داستان زیر با مطرح کردن غیرمستقیم ناهنجاری­های اجتماع به کودک آموزش می­دهد که چطور در برابر متعرض واکنش نشان دهند: «در بدن تو جاهایی هست که خیلی مخصوص است. ما جاهای مخصوص را از دیگران می­پوشانیم. کسی نباید به جاهای مخصوص ما نگاه کند و یا به آن­ها دست بزند.» (رشد نوآموز، آذر 1395: 10) داستان­های زیر به کودکان می­آموزد که چطور قدرت نه گفتن را در خود تقویت کنند و در مقابل یک موقعیت تازه چطور واکنش نشان دهند: «صبح­ها که بچه کفشدوزک به مدرسه می­رفت، خان هزارپا لپش را محکم می بوسید. دوزدوزک اصلاً این کار را دوست نداشت. ولی رویش
نمی شد بگوید.» ( رشد نوآموز، دی 1395: 14) «صدا گفت: من خوب نمی­بینم. بیا جلوتر. اصلاً بیا تو. نرمک همان­جا ایستاد و گفت: من تو را نمی­شناسم.» (رشد نوآموز، آبان 1395: 14) حال که چنین موضوعات و مسائلی در مجلات رشد نوآموز مطرح شده و آموزش‌وپرورش هم نسبت به مسائل روز کودکان واکنش نشان داده است، بهتر است طریقۀ نوشتن و سرودن مسائل اجتماع را به نویسندگان و شاعران حوزۀ کودک بیاموزد تا آن­ها بدانند تا کجا اجازۀ ورود به ناهنجاری­ها را دارند که با شیوه‌ای جذاب و با تنوع بالاتر به آن بپردازند. کارشناسان آموزش‌وپرورش باید به یاد داشته باشند کودکانی که تنها کتاب­های متعارف را تجربه می­کنند، بسیار زود فرا می گیرند که در برابر کتاب­های غیر متعارف جبهه بگیرند و تعصب به خرج دهند. (نورتون، 124:1382)

7. ساختار با درونمایه اخلاقی«تربیتی»:

 با این درونمایه، نویسندگان تلاش می­کنند موضوعی اخلاقی، مثل احترام گذاشتن به بزرگ­ترها، یاری کردن کوچک­ترها، مهربان بودن، بخشندگی، پاکی، پرهیز از دروغ، شهامت داشتن و غیره را به کودکان آموزش دهند. (محمدی، 239:1378) هدف از آموزش کودک تربیت صحیح او و درونی شدن آرمان­های اخلاقی در وجود اوست. دل کودک نیز همچون زمینی کاشته نشده آمادۀ پذیرش هر بذری است که در آن پاشیده شود. (نهج­البلاغه، نامۀ 31). نویسندگان مجلات رشد با استفاده از این داستان­ها تلاش می­کنند صفات نیک را در کودک گسترش دهند و آداب معاشرت و اصول سلوک و رفتار را به او بیاموزند. در این داستان ضمن اینکه نویسنده تلاش می­کند تشکر کردن از بزرگترها را به کودک آموزش دهد، به‌صورت غیرمستقیم به کودک می­آموزد که برای مخاطب قرار دادن بزرگ­ترها از لفظ «شما» استفاده کند: «بابا گفت: خانم! بوی غذای شما اشتهای آسمان را هم باز کرده است.» (رشد نوآموز، بهمن 1395: 4) و در این داستان پدر به دخترش آموزش می­دهد که برای پیدا کردن دوست، باید لبخند بزند و در سلام کردن پیش­دستی کند: «با تعجب پرسیدم: معجزۀ دوستی دیگر چیست؟ پدر به آرامی به نوک دماغم زد و گفت: لبخند زدن و سلام کردن را فراموش نکن.»

(رشد نوآموز، مهر 1395: 32)

8. ساختار با درونمایه عاشقانه:

داستان­هایی را می­توان دارای درونمایۀ عاشقانه تلقی کرد که بر محور عشق بین دو نیرو و یا دو شخصیت و یا شخصیت­ها حرکت کند. (محمدی، 239:1378) برجسته­ترین درونمایۀ عاشقانه در ادبیات داستانی کودکان عبارت­اند از:

ساختار با درونمایه عشق به بزرگترها یا کوچک­ترها: «مادربزرگ من طبقۀ پایین خانۀ ما زندگی می­کند. او همیشه می­گفت: حوصله­ام سررفته. من هم می­رفتم پیش او و با او آن­قدر بازی می­کردم که خسته می­شد و توی صندلی­اش خوابش می برد.» (رشد نوآموز، آبان 1395: 23)

ساختار با درونمایه عشق انسانی به گیاهان و پدیده­های طبیعی: «مهتاب خانم جان تو آن بالا تو÷ی سیاهی نیستی تنها؟ شاید که تو یک دوست کم داری از دوری­اش تا صبح بیداری من حاضرم که دوستت باشم با اینکه تو ماهی و من آدم»

(رشد نوآموز، آذر 1395: 25)

ساختار با درونمایه عشق انسان به میهن: «توی مدرسۀ ما یک میلۀ بزرگ است که پرچم کشورمان به آن آویزان است. ما هر صبح­گاه به پرچم کشورمان احترام می­گذاریم.»

(رشد نوآموز، بهمن 1396: 10)

9. ساختار با درونمایه زندگی­نامه­ای:

داستان­هایی را می­توان دارای ساختار زندگی­نامه­ای نامید که کودکان را با شرح زندگی و احوال انسان‌هایی که در راه خدمت به جامعه گام گذاشته­اند، آشنا کند. (عزب­دفتری، 297:1384) در مجلات رشد سال تحصیلی ( 96 تا 97 ) صفحه­ای به معرفی شاعران کودک اختصاص داده شده است که دانش­آموزان از طریق آن می­توانند با شاعران کتاب درسی خود آشنا شوند. این صفحات به‌معنای واقعی زندگی­نامه نیستند؛ اما به کودکان می­آموزند که مثلاً فلان شاعر اهل کدام شهر است و در کودکی چه آرزوهایی داشت.  بچه­ها دوست دارند پیش از آنکه داستانی برای آن­ها خوانده شود،
دانستنی­هایی دربارۀ آن داشته باشند. باید به آن­ها گفت نویسندۀ کتاب یا داستان کیست. (نورتون، 128:1382)

«جعفر ابراهیمی«شاهد» در یکی از روستاهای اردبیل به دنیا آمده است. او وقتی دانش­آموز بوده در انشای خودش نوشته است: «دوست دارم در آینده شاعر و نویسنده بشوم».

(رشد نوآموز، دی 1396: 31)

10. ساختار با درونمایه فلسفی و عرفانی:

درونمایه فلسفی در یک داستان، پرسشی دربارۀ هستی و یا خود انسان طرح می­کند و یا به چنین پرسش­هایی پاسخ
می­دهد. این درونمایه برای کودکان توصیه نمی­شود و تنها شکل رقیق آن برای نوجوانان مناسب است. (محمدی، 243:1378) در یکی از داستان­های مجلۀ رشد، داستان پیرمردی آمده است که لحاف می­دوزد و منتظر مرگ است. هر چقدر هم که به تصویرسازی شادی برای این داستان بپردازیم، باز هم چنین درونمایه­ای برای کودکان سنین 8 تا 9 سال یأس فلسفی می­آورد و انرژی و روحیۀ مثبت را از آن­ها می­گیرد. نثر کودکانه، نقاشی کودکانه، قطع و نوع حروف و آرایش صفحات هیچ‌یک به تنهایی یک اثر را کودکانه نمی­سازد. (خسرونژاد، 44:1387) درونی شدن دنیای کودکان و نوجوانان در ذهن مؤلف، راه دستیابی به آثار خوب برای کودکان است. (همان، 48) در داستان زیر اندیشۀ مرگ با دنیای کودک هماهنگ نیست و از دیدگاه مباحث زیبایی­شناختی شعر کودک، عاملی منفی است:

«ابری توی یک چشم به هم زدن پایین آمد؛ خیلی پایین آمد، خیلی خیلی پایین. آقا لوف­ لوفی را کنار پنجرۀ خانه­اش گذاشت و گفت: وقتش که شد، خودم خبرت می­کنم. بعد هم رفت.» (رشد نوآموز، بهمن 1395: 26)

داستان سنگی که خواب آب می­دیده است، درونمایه­ای عرفانی را به صورت لطیف معرفی می­کند که این سنگ با تلاش و آرزو در نهایت به سنگ فیروزه تبدیل می شود. برای کودک هشت ساله سنگ زنده است؛ زیرا می­تواند حرکت کند. همچنان که از روی تپه می­غلتد. حتی پذیرفته است که رود زنده و دارای اراده است. زیرا آب آن جاری است.

(خسرونژاد، 326:1387)

«سنگ پیر گفت: تو خواب آب دیده­ای؟ هر وقت سنگی خواب آب  را ببیند، یعنی وقت رفتنش رسیده.» (رشد نوآموز، فروردین 1396: 4) اینگونه داستان­ها را می­توان «داستان­های ماجرای فکری» نیز نامید. به این معنا که کودکان را به شرکت در آنچه فیلسوفان «تجربه­های فکری» می­نامند، دعوت می­کند. (خسرونژاد، 333:1387)

درونمایه­ و ساختار داستان­ها و شعرهای ترجمه­ شده:

مطلب دیگری که نیاز است به آن پرداخته شود، بحث ترجمۀ داستان­ها در این مجلات است. ساختار و درونمایۀ بیشتر داستان­هایی که در این مجله ترجمه شده­اند، اجتماعی و یا اخلاقی«تربیتی» است. محتوای این داستان­ها به قدری
سرگرم­کننده و خلاق است که این نوشته‌ها بدون خواننده نمی­مانند. اما تناسب بین تألیف و ترجمه همیشه یکی از مباحث مهم در ادبیات کودک است. اینکه چرا گاهی
داستان­های ترجمه شده از داستان­های تألیف شده خلاق­تر و دنبال­کننده­تر هستند؛ می­تواند یک پرسش باشد. حال نگارش یا ترجمه؟

رشید یاسمی بر این باور بود که به طور مطلق نمی­توان حکم به برتری یکی بر دیگری کرد. تألیف خوب، خوب است و ترجمۀ خوب، خوب است. اما اینکه امروز باید به کدام یک بیشتر توجه شود، رأی ضعیف آن است که ترجمه واجب و تألیف مستحب است. بلکه در بعضی موارد و در برخی موضوعات ادبی و علمی اگر کسی دسترسی به ترجمه داشته باشد و معذلک دست به تألیف بزند، فعل حرام مرتکب شده است. (محمدی، قایینی، 521:1384)

اینکه بگوییم سابقۀ ادبیات کودک در ایران نسبت به باقی کشورها کمتر است، برای مدتی می­توانست دلیل خوبی برای توجیه این مطلب باشد. اما ما با داشتن شاعران و نویسندگان توانا در حوزۀ کودک باید در امر تألیف داستان­های هنرمندانه،کودک را به خواندن ترغیب کنیم و از ساختار داستان­های ترجمه شده هم الگو برداریم. در مورد ترجمۀ شعرها که در اصل تبدیل به شعرهای سپید می­شوند، بنا به تشخیص شاعر بهتر است به آن وزن مناسب داده شود. مثلا در برگردان شعری در این مجله که در بالای صفحه عنوان «شعر» هم دارد، کودکان در این سن ممکن است برایشان سؤال پیش بیاید که چرا این شعر آهنگ و موسیقی ندارد و فرق آن با داستان چیست؟

«آقای ماه مواظب آسمان است  با چشم بزرگ روشنش  نگاهم می­کند  و هر جا می­روم  دنبال من است   سلام آقای ماه، سلام  راستی چرا از بین این همه آدم  مرا نگاه می­کند؟  چرا دنبالم می­آید؟ خدا نگه­دار آقای ماه خدا نگه­دار» (رشد نوآموز، دی 1396: 15) اما مترجم در مورد ترجمۀ داستان­ها به‌خوبی توانسته با دست‌کاری­های مناسب، ساختار داستان را با بافت فرهنگی ایران هماهنگ کند. مترجم در ترجمۀ این داستان از موتیف­های اسلامی «نذری»استفاده می­کند : «نذر کردم همه­جا را تمیز کنم. فکر می­کنید خدا از نذر من خوشحال شده؟» (رشد نوآموز، تابستان 1397: 19) و در داستانی دیگر کودکی است که در دیکته‌هایش غلط­های زیادی دارد و یک پری به او آموزش می­دهد که صابون را با«سین» ننویسد و طناب با «ت» نوشته نمی­شود. مترجم در این داستان الفبای زبان فارسی را در داستان جایگزین کرده است: «بابا آمد و پری زیر موهایم قایم شد. دفترم را که دید فریاد کشید: «وای صبا! این همه غلط؟ باورم نمی­شود! صابون با سین؟ طناب با تِ دو نقطه؟» (رشد نوآموز، بهمن 1396: 18)

نتیجه­گیری:

با توجه به بررسی ساختار و درونمایۀ هیجده جلد از مجلات رشد نوآموز می­توان گفت که دغدغۀ اصلی این مجموعه پاسخ به پرسش­های علمی دانش­آموزان است. تنظیم هنری مجله­ای برای دانش­آموزان که از هر نظر بتواند روح تشنۀ آن­ها را سیراب کند و آن­ها را در رسیدن به اهداف غائی خود هدایت نماید، به عهدۀ آموزش‌وپرورش است. اندیشۀ مستتر در تنظیم و تألیف این مجلات، رشد علمی دانش­آموزان است و اتفاقاً این همان چیزی است که اکثر والدین می­خواهند و نه کودکان. داستانی که بتواند دانش­آموز را به تأمل در رفتار خود وادارد و شعری که بتواند به هویت­یابی، رشد عواطف، هیجانات و آرزوها بپردازد، کمتر مورد توجه قرار می­گیرد. والدین با معیارهای کتاب مناسب برای دانش­آموزان کمتر آشنایی دارند و اگر از کودکان بپرسیم که به چه کتاب­هایی علاقه دارند، آن­ها خواهند گفت: کتاب­های علمی و یا کتاب­هایی که ما را با زندگی جانوران آشنا کند. چرا که کتاب دیگری در ذهن ندارند و تنها کتاب­هایی که در طول عمر خود دیده­اند، کتاب‌های علمی و زیستی بوده است. داستان­های رمزی و سمبلیک که بیشتر مورد علاقۀ کودکان است، هم می­تواند بستر خوبی برای ورود به این مسائل باشد و هم افکار عمیق در کودکان به وجود ­آورد. مجلات رشد نوآموز همچنین می­تواند با بازنویسی شاهکارهای متون فارسی برای کودکان، آن­ها را با دنیای شاهنامه و کلیله و دمنه آشنا کند. قهرمان­های منظومه­های فارسی باید اسطورۀ کودکان ایرانی گردند. البته در این امر، تصویر­سازی این نوع شخصیت­ها باید با سلیقه­ و معیار کودکان امروز هم‌خوانی داشته باشد. تخیل یک کودک مسلمان ایرانی نباید مدام موجودی افسانه­ای مثل پری را در ذهن بپروراند. همکاری آموزش‌وپرورش با نویسندگان و تصویرسازان باسابقه می­تواند به بالندگی داستان­ها و شعرهای حوزۀ کودک منجر شود. پرداختن به داستان­ها و سیرۀ ائمۀ اطهار علیهم السلام بسیار ساده، کم‌رنگ و نیمه­جان است. ریشۀ بسیاری از ناهنجاری­های اجتماعی با پرداخت درست به داستان­هایی با ساختار دینی، می­خشکد. با انحراف­ها در همین دوران کودکی می­شود درگیر شد و از کودک می­توان یک انسان کامل ساخت به شرطی که قهرمان داستان­هایش شخصیت­های دینی باشند. بنابراین میراث عظیم اسلام به همراه فرهنگ غنی ایران، پشتوانه­های ارزشمندی برای کودکان این سرزمین هستند.

منابع:

1. امیرالمومنین علی (ع). (1386). نهج­البلاغه. ترجمۀ محمد دشتی. چاپ اول. تهران: نشر سنبله.

2. ابراهیمی، نادر. (1396). مقدمه­ای بر فارسی­نویسی برای کودکان. چاپ اول. تهران: روزبهان.

3. پولادی، کمال. (1384). بنیادهای ادبیات کودک. چاپ اول. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

4. حجازی، بنفشه. (1379). ادبیات کودکان و نوجوانان. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

5. خسرونژاد، مرتضی. (1387). دیگرخوانی­های ناگزیر. چاپ اول. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

6. سرشار، محمدرضا. (1388). گذری بر ادبیات کودکان و نوجوانان قبل و بعد از انقلاب. چاپ دوم. تهران: موسسه انجمن قلم ایران.

7. سلاجقه، پروین. (1385). از این باغ شرقی. نظریه­های نقد شعر کودک و نوجوان. چاپ اول. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

8. شعاری­نژاد، علی­اکبر. (1370). ادبیات کودکان. تهران: موسسه اطلاعات.

9. شمس، محمدرضا. (1397). «نقش ادبیات در جلوگیری از آزار جنسی کودکان». خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا). تاریخ مراجعه 7 مهر 1397. <www.isna.ir>

10. عزب­دفتری، فرشته. (1384). ادبیات کودکان و نوجوانان. چاپ اول. تهران: فرهنگ سبز.

11. ماهنامۀ آموزشی تحلیلی و اطلاع­رسانی رشد نوآموز. دوره­های 33 و 34 (شماره­های 281 تا 298). تهران: وزارت آموزش و پرورش، سازمان پژوهش و برنامه­ریزی آموزشی.

12. محمدی، محمدهادی. (1378). روش­شناسی نقد ادبیات کودکان. چاپ اول. تهران: سروش.

13. محمدی، محمدهادی، قایینی، زهره. (1384). تاریخ ادبیات کودکان ایران. چاپ دوم. جلد شش. تهران: چیستا.

14. نورتون، دونا. (1382). شناخت ادبیات کودکان، گونه­ها و کاربردها. ترجمۀ منصوره راعی و همکاران. چاپ اول. جلد اول، تهران: موسسه فرهنگی هنری خانه ترجمه کودکان و نوجوانان.

15. نورتون، دونا. (1382). شناخت ادبیات کودکان، گونه­ها و کاربردها. ترجمۀ منصوره راعی و همکاران. چاپ اول. جلد دوم، تهران: موسسه فرهنگی هنری خانه ترجمه کودکان و نوجوانان.

16. پایگاه اینترنتی مجلات رشد نوآموز. (1397). «معرفی رشد نوآموز». تاریخ مراجعه 7 مهر 1397. «www.roshdmag.ir»

17. حافظی، علیرضا، نشریه تربیت اسلامی، شماره 24، بهار و تابستان 1396

18. برادر، رویا و غلامی، سمانه. مجله اندیشه­های نوین تربیتی، زمستان 1390. شماره 28