گذشتۀ پرشکوهِ فقر (جستاری در آثار حسین آتش پرور) – داریوش احمدی
(این مقاله در فصلنامه تخصصی ادبیات داستانی و شعر معاصر “داستان شیراز” – سال دوم– شماره ششم– زمستان 1397 – منتشر شده است.)
«هستند کلماتی که آنچنان تهی اند، که می توان با آنها ملتی را به اسارت کشید.»
استانیسلاو یرژی لتس / فکرهای اصلاح نشده / امید مهرگان
نوشتن دربارۀ آثارِ حسین آتش پرور، کاری است بسیار مشکل و توانفرسا. مشکل از آن جهت که در بوتۀ نقد، به راحتی بررسی و حلاجی نمی شوند. خواننده برای خواندن آثار او، احتیاج به خواندن و یا دانستن پیش نیازهایی دارد که در نوشته هایش به طور جسته و گریخته به آنها اشاره کرده است. خوانندۀ آثار آتش پرور، باید مجهز به دانش آیرونی«irony» و مشتقات آن باشد. باید کنایه ها و نمادها و رموز و استعاره ها را به خوبی بشناسد تا بتواند با داستان های او همگام شود و به درک خاصی از دنیای داستانی اش برسد. زبانِ آتش پرور، زبانی پاک، ساده، بی پیرایه از نیرنگ، اما زجر دیده است. زبانی مؤلف که از پیچیدگی های ذهنی او تراوش می کند. این زبان و اندیشه، که در بسیاری از داستان های آتش پرور، سعی می کند خود را از سیطرۀ فُرم رها کند، گاه بر فرم داستان پیشی می گیرد و فضاهایی فانتاستیکی به وجود می آورد. در داستان های خطی آتش پرور، که به ظاهر رئال هستند، اما با درونمایه هایی ذهنی در هم آمیخته اند، دیدگاه هایی سمبولیستی سوررئال، با فضاهای گروتسکیِ خاصی نمود پیدا می کنند. مثلاً در داستان «خاکستر و ققنوس»، تکنیک حرف اول را می زند. فُرم داستان، مانند یک امر پنهان بر تمام داستان حاکم است. اما گویی به اقتضای زمان، تمام ارزش های داستانی را به اندیشه و ماجرای فجیع داستان می بخشد. این نمونه داستان اندیشه محور، که تمام عناصر و ارزش های خود را از فرم می گیرد، قبلاً در بسیاری از داستان های گلشیری مانندِ خود داستان «مثل همیشه» تجربه شده است. اما نگاهِ آتش پرور به پیرامون خود، سیاه تر و فاجعه آمیزتر است. نه این که بخواهم او را منادی ادبیاتی سیاه و ابزورد بدانم، بلکه تراوشات فکری او معلول نوعی یأس فلسفی است که از اجتماع بیمار بر او نازل می شود. او روح جامعۀ بیماری است که راهِ پس و پیش را بر آنها بسته اند. به هر حال اگر برخی از داستان های آتش پرور به راحتی تجزیه و تحلیل نمی شوند، می توان آنها را مولود پیچیدگی های ذهنی و بیان احساس او نسبت به جامعۀ اطرافش دانست. مثل بسیاری از شاعران که با شعرهاشان، بیان احساس می کنند. یا حتی برخی از کارهای کافکا که انگار با هیچ معیاری از نقد، دمخور نیست و هر کس می تواند برداشت خاص خود را از آنها داشته باشد. شاید بتوان گفت راحت ترین اثر آتش پرور، رمان او، به نام «خیابان بهار آبی بود» باشد. رمانی که پیچیدگی داستان های کوتاه او را ندارد.
خیابان بهار آبی بود
که در سال 1384 توسط انتشارات گل آذین در 444 صفحه چاپ شد، تلفیقی است از واقعیت و ذهنیگرایی که در ذات خود، از ایماژهایی غریب و سوررئال نشأت می گیرد. در هم تنیدگیِ واقعیت و تخیل و ایماژهایی که در باورهای راوی استحاله شده می باشند، همه تصاویر فراری هستند که آتش پرور سعی می کند از آنها آشنازدایی کند و آنها را مانند یک پرتره، به وسعتِ زادگاهش «دیسفان»، در زمان متوقف و گاه آنها را به عقب فرا خواند تا مجدداً به آن گذشتۀ دوست داشتنی که در شعرهای دوران کودکیاش «باز باران، با ترانه، با گهرهای فراوان…» ، متبلور است، بازگرداند. دورانی مالامال از فقر و قحطی، که در چشم کودکی، شاید بسیار پرشکوه جلوه کند.
رمانِ «خیابان بهار آبی بود»، تلاشی است برای ارائۀ جدیدی از بازگویی داستان، که از شیوه های مألوف داستان نویسی امروز تبعیت نمی کند. آتش پرور در این رمان پرحجم، سرگذشت دردناک خانواده ای را از زبان پسر بچه ای ساده دل، که اهل «دیسفان» گناباد می باشد، به تصویر می کشد. دیسفانی که آتش پرور از آن سخن می گوید و زادگاهِ خود او می باشد، در نگاهِ اول جلوه ای بدوی و باستانی در ذهن خواننده به وجود می آورد. حتی زبان داستان، به واسطۀ مکانی که گویی به خاطر قحطی و بی آبی و حملۀ ملخ ها، نفرین شده می باشد، رنگ و بویی آرکاییک دارد. به طوری که خواننده دوست دارد آنجا را ببیند و بوی خاک آنجا را استشمام کند و در کوچه های آن قدم بزند تا مگر آن شخصیت های ناب و مُرده را که مانند «پدروپارامو»ی خوان رولفو در آنجا سرگردانند، باز یابد. «دیسفانِ» آتش پرور، دنیایی عینی و واقعی است. مانند «لالی» بهرام حیدری. دیسفان او، مانندِ «یوکناپاتافا» ی فاکنر و یا «ماکوندا»ی مارکز، و حتی «کومالا»ی خوان رولفو که آتش پرور عنایت خاصی به آن دارد، نیست؛ بلکه مکانی است زنده که بارها شاهد مرگ خودش و آدم هایش بوده است. جایی که گویی آدم هایش از بدویترین و کوچک ترین مواهب زندگی دور افتاده اند. سرزمینی خشک و بی آب و علف که در آن هیچگونه امیدی نیست. هر امیدی به ناامیدی می رسد. گویی مردم آنجا به همان ظلم و ستم، به همان قحطی و قناعت، به همان فقر و فاقه و خرافات و رازهای سر به مُهر زندگی در دیسفان خو گرفته اند.
بهمن، پسرک خردسال، که پدرش مجبور شده «دیسفان» را به خاطر معیشت خانواده ترک کند و به مشهد برود، وجدان بیدار خانواده ای است که داستان را از منظرهای گوناگون بیان می کند. او گاهی در دیسفان است و گاه در مشهد. انگار رمان، سکانس هایی مجزا و بریده بریده ای از یک فیلم نئورئالیزم رنگی، و سیاه و سفید است که زمان ها و مکان های مختلف را به هم وصل می کند. زندگی در دیسفانِ مُرده، در تقابل با مشهدِ کاملاً زنده، با تصاویری رنگارنگ. این تقابل سنت و مدرنیته در رمان، حرف اول را می زند. راوی در حالی که معلم شده است، هنوز با کودک درونش، در دیسفان زندگی می کند. هوای آنجا را از مشهد تنفس می کند. با یاد و خاطرات آنجا می خوابد. آتش پرور، علیرغم ذهنیت شاعرانۀ خود، موضعی رادیکال و انقلابی دارد که به خاطر فقر و مرارتی که در دیسفان و سرزمین های کویری بر او رفته، با کودکی اش عجین شده است. و به همین خاطر است که گاه نگاه او با نگاه راوی یکی می شود و انگار کتاب از منظر دو راوی بیان می شود که هر دو یکی هستند. و در مفهومی سوررئال «قصیدۀ کبوتران تاریک» لورکا را تداعی می کند: «بر شاخساران درخت غار/ دو کبوتر عریان دیدم / که یکی دیگری بود و هر دو هیچ نبودند.»
شاید بتوان گفت که این رمان، ادای دینی است به «دیسفان» و آدم های ساده دلش. ادای دینی به خانه های گلی و خاطراتی که از خود بر جای گذاشتند. ادای دینی به درخت ها، به مرده ها، به باورها، به فقر، به بی آبی، به آنهایی که دیسفان را منزلت و اعتباری اسطوره ای بخشیدند. ادای دینی به شهربانو، به ماه بانو، …
آتش پرور در انتهای رمان تاریخ را زیر سؤال می برد و از نادرشاه سردار ملی و چنگیز خان خون آشام نام می برد. که اگرچه هر کدام از آنها در کشور خودشان سرداران ملی به شمار می آیند، اما از نادرشاه در هند ، به عنوان یک آدم سفاک یاد می شود و همچنین از چنگیزخان خون آشام در مغولستان، به عنوان یک سردار ملی. او می گوید که تاریخ بستگی به نگاه و طرز تفکر ما دارد. و این می تواند مصداق بارزی از این آفوریسم معروف استانیسلاو یرژی لتس نویسندۀ لهستانی باشد: «هستند کلماتی که آن چنان تهی اند که می توان با آنها ملتی را به اسارت کشید.»
در سرتاسر کتاب، شاید در جاهایی که رنج و شقاوت بیداد می کند و یاد و خاطرات دیسفان در ذهن راوی سر به غلیان برمی دارد، انگار رشید بهبودف خوانندۀ مشهور آذربایجان خاطرات دیسفان را از ورای ترانه هایش می سراید. خضرِ نبی، با پای پیاده تمام دیسفان را تبرک می کند. زردشتِ پیامبر، گفتارهای معروفش را به بادهای دیسفان می سپارد. بزغالۀبوسه، حوض سبز، کهن الگوها را درمی نوردند. کاخک، بادام، سیب، آب حیات، نفاستی خاص می یابند و به رازهای کلیدی تبدیل می شوند.
رمان «خیابان بهار آبی بود»، در کلیت خود، داستان مهاجرت است و رجعت به گذشته. نوعی تداعی خاطرات که با ضد خاطرات عجین شده است.
هر کدام از فصل های رمان آتش پرور را می توان جداگانه و پس و پیش خواند، و به برداشتی کلی از آن دست یافت. و هر فصلی می تواند داستان مجزایی باشد. اما شاخص ترین فصل های این رمان را می توان فصل هفتم «این سو در هجوم »، فصل هشتم «نایت کلاب»، و فصل دهم «خیابان بهار آبی بود»، را نام برد.
ماهی در باد
اکثر داستان های حسین آتش پرور، تجاربی زیستی از زندگی خودش هستند که مانند یک امر شگرف بر خواننده نازل می شوند. اندیشه هایی که در زوایای تاریک ذهنش به دنبال دنیایی آرمانی هستند. آتش پرور در بیشتر داستان هایش، خسته از بازگوییِ واقعیت های کسل و پلشت روزانه، خسته از فشارهای روحی که انسان را در چمبرۀ خود مسخ می کند، جهانی فراواقعی و سیاه را به تصویر می کشد. سوررئالیسم و سمبولیست آتش پرور سیاه و زهرآگین است و با فضاهای گروتسکی عجیبی در هم آمیخته است. آتش پرور در داستان «چشم زنگاری»، که نمادی است از چشم انسان های بی شمار، خواننده را به مبارزه علیه خودش فرا می خواند. او جایگاه انسان پریشان را در جهانی نامطمئن و پر از رعب و وحشت به او نشان می دهد. و می خواهد به او بگوید که در کجای جهان ایستاده است. آتش پرور از تاریخ سرکوب و فرهنگ شکست می گوید و به افسانه ها و اسطوره ها و کهن الگوها پناه می برد. داستان های او نامتعارف و اندیشه محور هستند. اسطوره، نماد، استعاره، رمز، همه در داستان های ذهنی آتش پرور حضوری گسترده دارند. چهار عنصر ِ آب، باد، خاک، و آتش را باید کهن الگوها و کاراکترهای ثابت و همیشگی آتش پرور دانست. در داستان «ماهی در باد»، حسینا و ناهید و لوک، همه منزلتی اسطوره ای دارند. آنها قربانیان زندگی در برهوتی وانهاده هستند که برای جهانی برتر و بارور از عشق و امید و باران، فدا می شوند. اندیشه، گاه اندیشه ای متعالی در داستان های آتش پرور نمودی چشمگیر پیدا می کند. داستان ماهی در باد، از نثری فاخر و تصویرسازیِ بی بدیلی نشأت می گیرد. شخصیت های آتش پرور به دنبال احقاق حق در جهانی مسخ شده هستند که مرتب باید عذاب بکشند و کفارۀ گناهان ناکردۀ خود را پس بدهند. اما هیچ کدام راه به جایی نمی برند. بیشتر شخصیت های داستانی او، گویی پیشمرگهایی ازلی هستند که در باد و آب و خاک و آتش غسل کرده و استحاله شده اند. در داستان «شبح وقتی قرار است خیس باشد»، رویایی ترسناک از خوابی چند پاره را بیان می کند که با زندگی طبیعی انسان عجین شده است. کابوسی است که خودش را در بیداری به انسان تحمیل می کند. داستان «…و خاک» تداعی خاطرات و رجعت به گذشته است در رویا و بیداری. اندیشه ای است که زودتر از خود زندگی پا گرفته. چه در خاک دیسفان و گناباد، و چه در کومالای خوان رولفو. «هضم دیگری» ، داستان بوروکراسی است. بوروکراسی در نظامی که انسان ها تبدیل به پرونده هایی راکد می شوند و در همان پرونده ها می میرند. «داستان سند سوم» ، داستانی است یگانه و بی نظیر، که وارونگی و تحریف تاریخ را نشان می دهد. تحریف و وارونگی تاریخ در نظام های توتالیتر، همیشه حرف اول را می زند. اما تاریخ قبل از آنکه در کتاب ها ثبت شود، سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر انتقال می یابد. و در حقیقت این داستان بسیار زیبا، گفتمان و سندی است علیه وارونگی نشان دادن تاریخ و تاریخ ها.
اندوه
«آواز باران»، داستانی است شاعرانه، که از عشق و ارمغانهای عشق می گوید. از قحطی و خشکسالی و حملۀ ملخها، از تولد فرزندی به نام «باران». داستان، مثل بسیاری از داستان های آتش پرور، ازگذشته ای خاطره انگیز اما عجین شده با فقر و خاطرات کودکی می گوید. و یاد آوردِ شعر گلچین گیلانی: باز باران، با ترانه، / با گهرهای فراوان…
«دلشاد باش ، ای ایران!» ، داستانی است که به دوران قبل از انقلاب تعلق دارد. اما شعاع و اثرات آن می تواند در هر دورانی بازتاب داشته باشد. آتش پرور در توصیف صحنه های داستانی، بخصوص همین داستان، بسیار استادانه عمل می کند. او مزدوران و عوامل سرسپردۀ رژیم پهلوی را از خود آنها بهتر می شناسد.
در داستان «اندوه»، که داستان بی نظیری است، اشاره ای به تاریخِ دوشنبه بیست و نهم تیرماه شصت و شش می شود. و در پایان این داستان، همین تاریخ آمده است. بدون شک این تاریخ نقطۀ عطفی است در داستان آتش پرور که او را به نوشتن این داستان ترغیب کرده است. داستان «اندوه»، حدیث نفس بریده بریده ای است از زبان کاراکترهایی مُرده و بی نام و نشان که با شماره مشخص شده اند.
آتش پرور در این داستان، از تکنیکی بسیار عالی و در خور داستان استفاده میکند. داستان برشی است از زندگی انسان هایی به ستوه آمده که ترجیح می دهند بمیرند و در گور، مشقت های زندگی خود و خانواده شان را بازگو کنند. نگاه آتش پرور مانند دوربین مدار بسته ای هم این دنیا را می بیند و هم آن دنیا را.
«بعد از خاک برخاستیم و جوانه زدیم. یک دشت وسیع گندمزار با خوشه های سرخ، و باز باد بود و ملخ» ص 76
